મૂલ બંધ

મૂલ બંધ (basal lock) 

સંસ્કૃતમાં મૂલ શબ્દનો અર્થ વૃક્ષના મુળિયાં કે કોઈ વસ્તુનો આધાર એમ કરવામાં આવે છે. પરંતુ યૌગિક રીતે મૂલ શબ્દ કરોડરજ્જુનો છેક નીચેનો ભાગ કે છેડો - એ અર્થમાં વાપરવામાં આવે છે. આ બંધ કરોડરજ્જુના સૌથી નીચેના કેન્દ્ર કે મુળ સાથે સંકળાયેલો હોવાથી એને મૂલ બંધ કહેવામાં આવે છે. અંગ્રેજીમાં એને basal lock કહેવામાં આવે છે. 

રીત

પદ્માસન, સિદ્ધાસન કે અનૂકુળ આવે તેવા સુખાસનમાં બેસો. બંને હાથ સીધાં કરી ઘુંટણ પર ટેકવો. ઊંડો શ્વાસ લો અને પછી શ્વાસને પૂર્ણપણે બહાર કાઢો. શ્વાસને બહાર કાઢવાની ક્રિયા દરમ્યાન ગુદાના (મળવિસર્જનના માર્ગ) ભાગના સ્નાયુઓને અંદરની તરફ સંકોચો. અંગ્રેજીમાં જેને buttock and rectal muscle તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, તે સ્નાયુઓને સંકોચવાના છે.

જ્યારે નાસિકા માર્ગે શ્વાસ સંપુર્ણપણે કાઢી નાંખો પછી આ રીતે મૂલ બંધ કરેલી સ્થિતિમાં બાહ્ય કુંભક કરો. એટલે કે નાક વાટે બધો શ્વાસ બહાર કાઢી નાંખો અને એ સ્થિતિમાં નવો શ્વાસ ભર્યા વગર મૂલ બંધ કરો.

મૂલ બંધ કરવાની આ ક્રિયા દરમ્યાન ગુદાદ્વારના સ્નાયુઓને તમે સંકોચી, વિસ્તારી અને ફરી સંકોચી શકો. એમ કરવાથી પ્રાણની ઉર્ધ્વ ગતિને મદદ મળશે. જ્યારે બાહ્ય કુંભક પુરો થાય, એટલે કે તમારે શ્વાસ અંદર ભરવો પડે એમ લાગે ત્યારે ધીરેથી શ્વાસને અંદર ભરો. એ જ સમયે તમારા ગુદાદ્વારના સંકોચાયલા સ્નાયુઓને હળવેથી વિશ્રામ આપો. 

મૂલ બંધની આ ક્રિયા પાંચેક વાર કરો.

નોંધ

મૂલ બંધ યોગની વિવિધ પ્રક્રિયાઓ દરમ્યાન કરવામાં આવે છે. એથી મૂલ બંધ કરવા માટે પદ્માસન કે સિદ્ધાસન જ જરૂરી છે એવું નથી. ચત્તા સુઈને પણ મૂલ બંધનો અભ્યાસ કરી શકાય છે. પરંતુ સિદ્ધાસન કે પદ્માસનમાં બેઠા હોઈએ ત્યારે આપણા બેઠકનો ભાગ જમીન પર બરાબર જડાયેલો હોય છે. અને મળદ્વાર બરાબર મધ્યમાં જમીન સાથે સ્પર્શતું હોય છે. એવી સ્થિતિમાં પ્રાણના નિયંત્રણ કરવાનું સુલભ થઈ પડે છે. એથી મૂલ બંધ આસાનીથી અને વધુ અસરકારક રીતે કરી શકાય છે. 

ફાયદા

મૂલ બંધ કરવાથી ગુદામાર્ગના સ્નાયુઓને કસરત મળે છે. એથી અંગ્રેજીમાં જેને prostate gland અને testis કહેવામાં આવે છે તેને લાભ થાય છે. જેમને પાઈલ્સની બિમારી હોય તેને મૂલ બંધ કરવાથી રાહત મળે છે.

આ તો થઈ શારિરીક ફાયદાની વાત. યોગિક રીતે કે આધ્યાત્મિક રીતે વિચારીએ તો કુંડલિનીના ઉર્ધ્વગમન માટે મૂલ બંધ એક અસરકારક સાધન થઈ પડે. કારણ કે મૂલ બંધ દ્વારા અપાન વાયુ કરોડરજ્જુના તળિયેથી ઉપરની તરફ ધકેલાય છે.

મૂલ બંધ કરવાથી બ્રહ્મચર્યના પાલનમાં મદદ મળે છે
 

---

मूलबंध का जब आप नियमित रूप से अभ्यास करते हो तब अपान वायु पूर्णरुपेण नियंत्रित हो जाती है आज हम आपको मुलबंध क्या है, विधि और फायदे के बारे में जानकारी देंगें गुदाद्वार को सर्वथा बंद करने की क्रिया को  मूलबंध के नाम से जाना जाता है।

इसको करने से उदर रोग से भी मुक्ति मिलती है जब आप मूलबंध अभ्यास करते हो तब आपको वीर्य रोग का सामना नहीं करना पड़ता। जब आप मुलबंध का नियमित अभ्यास करते हो तब आपकी आयु अधिक हो जाती है। यह सभी बंधो में मूलबंध सर्वोच्च और हमारे शरीर  के लिए अत्यंत उपयोगी होता है। आइये जानते हैं मुलबंध करने की विधि और फायदे के बारे में जाने -

मूल बंध प्राणायाम को करने की विधि इस प्रकार

1. मूलबंध को किस प्रकार से किया जाता है आइये जानते हैं
2. मुलबंध को करने के लिए सबसे पहले किसी समतल जगह पर दरी या कंबल को बिछा लें ।
3. इसके पश्चात अपने बाएँ पैर की एड़ी से गुदाद्वार को दबाकर रखें ।
4. फिर दाएं पैर को बाएँ पैर की जांघ पर रखकर सिद्दासन में बैठ जाएं।
5. अपने गुदा को संकुचित करते हुए नीचे की वायु को ऊपर की और खींचने का अभ्यास करें। सिद्दासन में एड़ी के द्वारा ही आप इसको कर सकते हैं।
6. जब भी आप सिद्दासन में बैठते हो तो आप के दोनों घुटने जमीन को छुते हुए होने चाहिए और आप की हथेलियाँ उन घुटनों के ऊपर टिकी हुई होनी चाहिए।
7. अब गहरी सांस लेकर वायु को अंदर ही रोक लें।
8. अब गुदाद्वार को अच्छी तरह से सिकोड़ लें।
9. अपनी सांस को रोककर रखने के साथ आरामदायक समयावधि तक बंध को बनाएं।
10. इस अवस्था में जालन्धर बंध भी लगाकर रखें और फिर मूलाधार का संकुचन छोड़कर जालन्धर बंध को धीरे धीरे करके खोल दे और धीरे से अपनी सांस को बाहर छोड़ दे।
11. इस अभ्यास को चार से पांच बार तक करें।
12. जब भी आप इस योग का अभ्यास करें तब योग एक्सपर्ट की सलाह अवश्य लें।

मूल बंध प्राणायाम के फायदे यह 

मूलबंध करने से हमारे शरीर को बहुत से फायदे मिलते हैं जो इस प्रकार से हैं –

कब्ज दूर करें

यदि आपको कब्ज की समस्या है तब आपको मूलबंध को नियमित रूप से करना चाहिए। इससे कब्ज को समस्या समाप्त हो जाती है।

सुस्ती को दूर करें

यदि आपको सुस्ती का एहसास हो रहा है तब आपको मुलबंध का अभ्यास करना चाहिए। इसको करने से आपकी सुस्ती नष्ट हो जाती है।

भूख बढायें

मुलबंध को करने से भूख बढती है इसलिए जिन लोगों को भूख नहीं लगती। उन्हें इस आसन को जरुर करना चाहिए।

बीमारियों से बचाएं

इसको नियमित रूप से करने से हमारा शरीर स्वास्थ्य रहता है जिससे आप कई तरह की बीमारियों से बच सकते हैं।

हर्नियो की परेशानी को दूर करें

यह क्रिया उनके लिए बहुत ही फायदेमंद होती है जिन लोगो को हर्निया या पाइल्स की शिकायत होती है। इससे उनकी हर्नियों की परेशानी दूर हो जाती है।

थकान को दूर करें

जब भी हमें थकान महसूस होती है तब हमें मूलबंध किर्या को करना चाहिए। क्योंकि इसको करने से हमारी सारी थकान दूर हो जाती है।

मूल बंध प्राणायाम सावधानियां रखें

यौन और उदर रोग होने की स्तिथि में इस क्रिया का अभ्यास किसी योगाचार्य के निर्देशक में ही करना चाहिए।